Έγκλημα και τιμωρία

Ο κόσμος του Ντοστογιέφσκι συναντά τον όλεθρο του Ολοκαυτώματος.

Ένα νεαρός φοιτητής της Νομικής και επίδοξος συγγραφέας, στην Αγία Πετρούπολη του 1865, ο Ροντιόν Ρασκόλνικωφ, δολοφονεί με μπαλτά την γριά τοκογλύφο Αλιόνα Ιβάνοβνα – λογαριάζοντας την ως "μία ψείρα" που πρέπει να εξαληφθεί από την ηθικό ορίζοντα της ανθρωπότητας. Καθώς δεν υπάρχουν στοιχεία για την ενοχή του ο αστυνόμος Πορφύριος Πέτροβιτς προσπαθεί να τον πιέσει ψυχολογικά ώστε να οδηγηθεί στην ομολογία. Η Σόνια, η Διάφανη Πόρνη, έρχεται να αγαπήσει τον εφιάλτη του Ροντιόν – για να τον πάρει μέσα της και να τον μετασχηματίσει σε αγάπη. Ο Αρκάντι Σβιντριγκάιλοφ ενσαρκώνει το κυνικό κακό που κατισχύει, η Ντούνια, η αδελφή του Ρόντια, θύμα του Αρκάντι, ανασυστήνει την θυσιαστική αγάπη. Πού βρίσκεται η φύση των ανθρώπων – στον αρχέγονο φόνο ή στην επινοημένη ηθική; Υπάρχει Θεός ή όλα επιτρέπονται; Γιατί ο Ροντιόν βλέπει στο όνειρό του τους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς; Γιατί οι άντρες σκοτώνουν και οι γυναίκες σώζουν; Και με ποια διαδρομή η Πουλχερία Ρασκολνίκοβα, η μητέρα του Ροντιόν, δίνει μια προσωπική διέξοδο στην ανθρώπινη τραγωδία που απλώνεται δίχως όρια στην συνθήκη της νεωτερικότητας;

Δημοσιευμένο από τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι στα 1866, το «Έγκλημα και Τιμωρία» θεωρείται το κορυφαίο μυθιστόρημα του παγκόσμιου πολιτισμού – το σημείο μηδεν της ανθρώπινης πνευματικότητας, το οριακότερο κείμενο όλης της δυτικής λογοτεχνίας. Στον Ρασκόλνικωφ συναντιούνται ο Χριστός με τον Διάβολο, ο Άμλετ με τον Υπεράνθρωπο, ο Δον Ζουάν με τον Γκρέγκορ Σάμσα. Στην Σόνια περιέχεται όλη η χαμένη ανθρωπότητα που σφαγιάστηκε χωρίς ελπίδα, που κλείστηκε μέσα σε θαλάμους αερίων, που έγινε καπνός σε καμινάδες κρεματορίων – κι όμως, και πέρα από κάθε λογική προσδοκία, γυρεύει να δικαιωθεί όχι δια της εκδίκησης αλλά δια της αγάπης.

Στην θεατρική μεταφορά του Θανάση Τριαρίδη η δράση συναιρείται σε οχτώ πρόσωπα – ενώ στην σκηνή βρίσκεται και ο ίδιος ο Ντοστογιέφσκι ως ένας από τους πρωταγωνιστές του εφιαλτικού σύμπαντος. Μέσα στο έργο ανακαλείται προφανώς ο Άμλετ (ως συνδεόμενο όριο με τον Ρασκόλνικωφ), η Κόλαση του Δάντη, ο Νίτσε, ο Φρόιντ και ο Κάφκα (που ορίζουν την εποχή του Χάους – συνεπώς και καθε σύγχρονη ανάγνωση του κόσμου πριν από αυτήν). Ενώ στον τρόπο που η Πουλχερία γίνεται δραματουργικά το πρόσωπο-κλειδί του έργου προφανώς αντανακλάται ο αυτοθυσιαστικός ενσυναισθητικός κόσμος του Αντρέι Ταρκόφσκι.

Τέλος, στα όνειρα του Ρασκόλνικωφ και της Σόνιας γίνεται η σύνδεση που χαρακτηρίζει όλη την δραματουργία του Τριαρίδη: Οι Θάλαμοι Αερίων του Άουσβιτς εισβάλλουν κυρίαρχοι, ως διαρκής εφιάλτης του μέλλοντος. Σύμφωνα με την πάγια θέση του Τριαρίδη μετά το Άουσβιτς, δεν μπορεί υπάρξουν οι μεγάλες καταστατικές αφηγήσεις της ανθρωπότητας δίχως να το συμπεριλάβουν στο πλέγμα τους – χωρίς να προσπαθήσουν να το δούνε και να το μετρήσουν, γύρω και μέσα τους.

*Κατάλληλο για άτομα άνω των 16 ετών

 ΣΚΗΝΟΘΕΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ: ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΡΩΓΜΗ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ

Κανένας συγγραφέας δεν ωθεί τους ήρωές του στην άκρη των εσωτερικών γκρεμών τους σαν τον Ντοστογιέφσκι. Έμπλεοι πάθους, οργής, συναισθηματικής ταραχής και ψυχικού βρασμού, εμμονικής πίστης και υπέρτατης ανάγκης για Δικαιοσύνη, αποδέκτες μιας σκληρής καθημερινότητας γεμάτης καταστολή και τρόμο, φοβισμένοι και σπάνια ελεύθεροι, οι χαρακτήρες του εμβληματικού συγγραφέα του πολιτισμού μας συναντούν τον συμπαγή ιδεολογικό κόσμο του Θανάση Τριαρίδη και μεταλλάσσονται σε θυσιαστικούς αμνούς της τραγωδίας του ανθρώπου.

Η διαδρομή όλων μας προς την ολοκλήρωση της παράστασης ήταν μακρά και επίπονη. Η παράλληλη ανάγνωση του κόσμου του Ντοστογιέφσκι με αυτόν του Τριαρίδη μας έφερνε συνεχώς αντιμέτωπους με τους δαίμονες των ηρώων-ρόλων και τα σκοτάδια τους. Από τη μια το σημαντικότερο μυθιστόρημα όλων των εποχών, κι από την άλλη η σύγχρονη, ιδεολογική, πυκνή και αυστηρά δομημένη μεταφορά, αποζητούσαν διαφάνεια και καθαρή κρίση. Το ψυχικό μας απόθεμα λύγισε πολλές φορές κάτω από το βάρος των απαιτήσεων του έργου.

Στο έργο του Θανάση Τριαρίδη, οι Θάλαμοι Αερίων του Άουσβιτς εισβάλουν στα όνειρα των φλεγόμενων ανθρώπων και μετατρέπουν σταδιακά την ανάσα τους σε συλλογικό εφιάλτη. Στην παράστασή μας οφείλαμε να αποκαλύψουμε τις επώδυνες διαδρομές των ηρώων μας. Ο ιδεολόγος φονιάς-κοσμοδιορθωτής Ρασκόλνικωφ. Ο εμμονικός ανακριτής Πορφύριος. Η αγία μάνα Πουλχερία. Η διάφανη πόρνη Σόνια. Η κακοποιημένη Ντούνια. Ο ανήθικος εκβιαστής Σβιντριγκάιλωφ. Ο καλοκάγαθος φίλος Ντιμίτρι. Τα οργισμένα φαντάσματα των δολοφονημένων από τον Ρασκόλνικωφ. Και μαζί με όλους αυτούς, σαν χορός αρχαίου δράματος, τα μέλη της κοινωνίας  που τους  περιβάλλουν, τους παρακολουθούν και τους ελέγχουν. Όλοι μαζί καθοδηγούνται από τον πανταχού παρόντα επί σκηνής (ήρωα πλέον του έργου) Ντοστογιέφσκι, στην πορεία προς καθοριστική  ρωγμή που προκαλείται από την αγάπη. Είναι η  ρωγμή που θα οδηγήσει τον Ρασκόλνικωφ στην τιμωρία και την ανθρωπότητα στην λύτρωση.

«Η αγάπη είναι μια ασύλληπτη παγκόσμια δύναμη. Θα τολμούσα να πω πως είναι κάτι σαν τη βαρύτητα που κρατάει σε μυστική αέναη συνοχή όλα τα λογικά όντα. Είναι η ακατάλυτη ενέργεια του Θεού - όστις Αγάπη εστί....»,  δήλωνε ο Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος.

Μπορούμε άραγε να αναζητήσουμε αυτή την αγάπη; Μπορούμε να συλλάβουμε την μυστική συνοχή της - και μέσα απ' αυτήν να σχηματίσουμε την ελπίδα του κόσμου μας;

Αυτό ας είναι το στοίχημα της προσπάθειάς μας.

Νικαίτη Κοντούρη, Μάρτιος 2024